یکی از روزهایی که باید تحقّق یابد، روز قیامت است؛ ولی کسی از زمان دقیق آن خبر ندارد. علم به زمان وقوع قیامت، جزء علوم اختصاصی خداوند است و کسی را از آن خبردار نکرده است. مشرکان مکّه، از پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم)، زمان قیامت را سؤال کردند، خداوند به آن حضرت وحی کرد که به مشرکان بگو: (قُل إِنَّما عِلمُها عِندَ اللَّه )؛ آگاهی از آن، تنها در اختیار خداوند است.(1)
شاید گاهی جهل به چیزی برای انسان سودمندتر و مفیدتر از علم به آن باشد. اگر انسان به همه حوادث آینده که سرنوشت، آن ها را دگرگون می کند، آگاهی داشته باشد، به هیچ کاری اقدام نمی کند. نگرانی از رخدادهای سخت و شکننده آینده، آن ها را به سرعت از پا در می آورد. اگر بدانند که در چه وقت خواهند مرد، زندگی برایشان سخت و غیر قابل تحمّل خواهد شد و تن به کار نخواهند داد و نظام زندگی از هم فرو خواهد ریخت؛ بنابراین بهتر است سرّ این راز برای همیشه و تا تحقّق آن روز پنهان بماند، تا انسان ها زندگی روزمرّه شان را با رعایت اصول و توجّه به وظایف، به راحتی دنبال کنند. اگر چنین نبود، برای خداوند، فاش کردن آن هزینه یا ضرری نداشت. حال عصر رجعت، مقدّمه روز قیامت است. همان گونه که ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) که آخرین ذخیره الهی است و پس از او دیگر حجّتی نخواهد بود، تا تحقّق نیابد، زمان آن برای ما معلوم نخواهد شد. ناگفته نماند که حادثه بزرگ قیامت، به قدری قریب الوقوع است که خداوند از آن، به فعل ماضی که دلالت بر زمان گذشته می کند، خبر داده است.(اقتَرِبَتِ السَّاعَهُ وَ انشَقَّ القَمَرُ)(2) قیامت نزدیک شد و قرص ماه دو نیم گشت.»
شاید میان زمان رجعت و برپایی قیامت، فاصله چندانی نباشد. علی بن ابراهیم قمی می نویسد:
فلما أخبرهم رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ما یکون من الرّجعة قالوا: متی یکون هذا؟ قال الله: قُل یا محمّد (إِن أدرِی أقَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ أم یَجعَلُ لَهُ رَبِّی أمَداً)(3)
چون پیامبر اسلام مردم را از رجعت آگاه کرد، پرسیدند:«در چه زمانی خواهد بود؟» خداوند به رسولش فرمود:« بگو ای محمّد! نمی دانم آن چه به شما وعده داده شده، نزدیک است یا این که پروردگارم مدّتی برای آن قرار داده است.»
بنابر این از زمان رجعت کسی آگاهی ندارد؛ امّا ظرف زمانی رجعت را، چنان که از روایات و کلام بزرگان دانسته می شود، زمان ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) دانسته اند.
الف. ظرف زمانی رجعت در روایات
روایات متعدّدی نقل شده است که هنگام ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) رجعت صورت می گیرد؛ بنابراین رجعت پیامبر اسلام و ائمّه هدی (علیه السّلام) که از رجعت های ویژه اهل ایمان هستند، هم در عصر ظهور تحقّق می یابد. این امر، بشر امروز را امیدوار و متحرک می کند. به نظر می رسد بحث از رجعت معصومین (علیه السّلام) بر اساس متون دینی به ویژه روایات اسلامی، راهی مطمئن و نتیجه بخش است؛ زیرا اوّلاً، مستند به وحی بوده، وحی هیچ گاه خطا نمی کند. ثانیاً: تا امروز برخی پیش گویی ها به وقوع پیوسته و این راه، از آزمون، موفّق به در آمده است. اینک برای نمونه، به چند مورد اشاره می کنیم:
1- مفضل بن عمر از امام صادق (علیه السّلام) چنین آورده است:
یخرج مع القائم (علیه السّلام) من ظهر الکوفه سبع و عشرون رجلا. خمسة عشر من قوم موسی الّذین کانوا «یهدون بالحق و به یعدلون» و سبعة من اهل الکهف و یوشع بن نون و سلمان و ابو دجانة الانصاری و المقداد و مالک اشتر. فیکون بین یدیه انصارا و حکاما (4)؛
با قائم (عجل الله تعالی) از پشت کوفه 27 نفر خارج می شوند؛ 15 نفر از قوم موسی، کسانی که خداوند تعالی درباره آن ها فرموده است: آنان کسانی اند که «به سوی درستی هدایت می کنند و به وسیله آن عدالت می ورزند» و هفت نفر از اهل کهف و یوشع بن نون وصی موسی (علیه السّلام) و سلمان و ابو دجانه انصاری و مقداد و مالک اشتر هستند. پس نزد او و از یاران و حاکمان او می باشند.
2- مرحوم مجلسی از امام باقر (علیه السّلام) آورده است:
قال (علیه السّلام): اذا ظهر القائم و دخل الکوفة بعث الله تعالی من ظهر الکوفة سبعین الف صدیق فیکونون فی أصحابه و أنصاره (5)؛
وقتی حضرت قائم داخل کوفه شود، خداوند هفتاد هزار نفر همراه او بر می انگیزد، تا از یاوران آن حضرت باشند.
3- امام باقر (علیه السّلام) فرمودند:
لَو قَد خَرَجَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ (علیه السّلام) لَنَصَرَهُ اللَّهُ بِالمَلَائِکَه... أوَّلُ مَن یَتبَعُهُ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ عَلَیِ (علیه السّلام) الثَّانِی (6)؛
اگر قائم آل محمّد قیام کند، خداوند او را با فرشته ها یاری می کند... و اولین کسی که از پی او می آید، محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) و دومین نفر، علی (علیه السّلام) است.
4- سَهلُ بنُ زِیَادٍ عَنِ ابنِ مَحبُوبٍ عَن ابنِ فَضلٍ عَن سَعدٍ الجَلَّابِ عَن جَابِرٍ عَن أبِی جَعفَرٍ (علیه السّلام) قَالَ: قَالَ الحُسَینُ (علیه السّلام) لِأصحَابِهِ قَبلَ أن یُقتَلَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) قَالَ لِی: یَا بُنَی! إِنَّکَ سَتُسَاقُ إِلَی العِرَاقِ وَ هِی أرضٌ قَدِ التَقَی بِهَا النَّبِیُّونَ وَ أوصِیَاءُ النَّبِیِّینَ وَ هِی أرضٌ تُدعَی عَمُورَا وَ إِنَّکَ تُستَشهَدُبِهَا وَ یُستَشهَدُ مَعَکَ جَمَاعَةٌ مِن أصحَابِکَ لَا یَجِدُونَ ألَمَ مَسِّ الحَدِیدِ وَ تَلاَ «قُلنا یا نارُ کُونِی بَرداً وَ سَلاماً عَلی إبِراهِیمَ» یَکُونُ الحَربُ بَرداً وَ سَلَاماً عَلَیکَ وَ عَلَیهِم فَأبشِرُوا فَوَ اللَّهِ لَئِن قَتَلُونَا فَإنَّا نَرِدُ عَلَی نَبِیِّنَا قَالَ ثُمَّ أمکُثُ مَا شَاءَ اللهُ فَأکُونُ اوّل مَن یَنشَقُّ الأرضُ عَنهُ فَأخرُجُ خَرَجةً یُوافِقُ ذَلِکَ خَرجَةَ أمِیرِ المُؤمِنِینَ وَ قِیَامَ قَائِمِنَا وَ حَیَاةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) ... ثُمَّ لَیَهُزَّنَّ محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) لِوَاءَهُ وَ لَیَدفَعُهُ إِلَی قَائِمِنَا مَعَ سَیفِهِ ثُمَّ إِنَّا نَمکُثُ مِن بَعدِ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ.. و إن دانیال و یونس یخرجان إلی أمیر المؤمنین (علیه السّلام) ...(7)؛
از امام باقر (علیه السّلام) روایت شده که امام حسین (علیه السّلام) پیش از شهادت به یاران خود فرمودند:«هنگامی که رسول خدا زنده بودند، به من فرمودند: فرزندم! تو به زودی به سمت عراق خواهی رفت. سرزمینی که انبیا و اوصیا در آن جا با هم ملاقات کردند. این سرزمین را (عمورا) می نامند. آن جا، تو و یارانت به شهادت خواهید رسید و اصحاب تو کسانی هستند که درد آهن را نخواهند چشید. آن گاه این آیه را تلاوت فرمود: «ای آتش بر ابراهیم سرد و سلامت باش». جنگ بر شما سرد و سلامت خواهد بود. چنانچه به امر الهی بر ابراهیم سرد شد.»
آن گاه امام حسین (علیه السّلام) پس از نقل این روایت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
بشارت باد بر شما! اگر ما کشته شویم، به سوی پیامبر خود باز می گردیم. مدّتی در آن عالم می مانیم، آنچه خدا بخواهد و پس از آن، اوّلین کسی که زمین بر او شکافته می شود و به دنیا باز می گردد، من می باشم. بیرون آیم بیرون آمدنی که موافق افتد با بیرون آمدن امیر المؤمنین (علیه السّلام) و ظاهر شدن قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در حالی که رسول خدا زنده است. (یعنی رجعت من با رجعت امیرالمؤمنین و قیام قائم و حیات دوباره رسول الله همزمان خواهد بود)... سپس نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پرچم خود را به حرکت در آورده و آن را به همراه شمشیرش به قائم آل محمّد می دهد. سپس ما بعد از آن، تا زمانی که خدا بخواهد در این دنیا می مانیم. همانا دانیال و یونس هر دو در زمان رجعت امیر المؤمنین به دنیا باز می گردند.
این روایت، علاوه بر این که رجعت امام حسین (علیه السّلام) را در عصر ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اثبات می کند، می رساند که، رجعت امیرالمؤمنین (علیه السّلام) و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و پیامبران گذشته نیز در عصر ظهور تحقّق می یابد. چنانچه روایت سوم که از امام باقر (علیه السّلام) ذکر شد، بیان می کند که رجعت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و حضرت علی (علیه السّلام) بعد از قیام حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) صورت می گیرد.
5.روایتی طولانی است از حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به نقل از علی بن مهزیار. آن حضرت، در بخشی از آن فرمودند:
... فأنا فی التّقیه إلی یوم یؤذن لی فأخرج، فقلت یا سیدی متی یکون هذا الأمر؟ فقال: إِذَا حِیلَ بَینَکُم وَ بَینَ سَبِیلِ الکَعبَةِ، وَ اجتَمَعَ الشَّمسُ وَ القَمَرُ وَ استَدَارَ بِهِمَا الکَوَاکِبُ وَ النُّجُوُ، فَقُلتُ مَتَی یَا ابنَ رَسُولِ اللَّهِ؟ فَقَالَ لِی: فِی سَنَةِ کَذَا وَ کَذَا تُخرُجُ دَابَّةُ الأرضِ مِن بَینِ الصَّفَا وَ المَروَةِ وَ مَعَهُ عَصَا مُوسَی وَ خَاتَمُ سُلَیمَانَ، تَسوُقُ النَّاسَ إِلَی المَحشَرِ...(8)
آن حضرت فرمودند: ای ابن مهزیار! من در حال تقیه زندگی می کنم، تا آن روز که خداوند برای من اجازه ظهور دهد. علی بن مهزیار عرض کرد: ای مولای من! این امر در چه زمانی رخ می دهد؟ حضرت فرمودند: زمانی که بین شما و راه کعبه حائل و مانع به وجود آید و خورشید و ماه با هم جمع شوند و ستاره های آسمان اطراف آن قرار گیرد. مهزیار دوباره سؤال می کند: ای فرزند پیامبر! این، در چه زمانی اتفاق می افتد؟ حضرت زمان مشخص نمی کند، می فرماید: فی سنة کذا و کذا، جنبنده زمین از میان صفا و مروه بیرون می آید و عصای موسی و انگشتر سلیمان با او است و مردم را به سوی محشر می کشاند.
بعضی گفته اند، مراد از شمس و قمر، وجود نازنین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیر مؤمنان (علیه السّلام) و کواکب امامان معصوم (علیهم السّلام) هستند.(9) علامه مجلسی گفته است:
شاید مراد از شمس و قمر، پیامبر و ائمّه معصومین (علیهم السّلام) باشد و شاید هم مراد، همان معنای ظاهریش باشد.(10)
6.شیخ مفید (رحمه الله) در کتاب تصحیح اعتقادات امامیه، از امام صادق (علیه السّلام) نقل کرده که فرموده است:
انّما یرجع الی الدّنیا عند القیام القائم (علیه السّلام) من محض الایمان محضا او محض الکفر محضا فامّا ما سوی ذلک فلا رجوع لهم الی یوم المئاب(11)؛
هنگام قیام قائم (علیه السّلام) کسانی که دارای ایمان محض و یا کفر محض هستند، باز می گردند؛ امّا غیر آن ها تا روز قیامت بازگشتی ندارند.
7.در حدیثی دیگر، ابوبصیر می گوید: در خدمت امام صادق (علیه السّلام) آیه: ( وَ أقسَمُوا بِاللهِ جَهدَ أیمانِهِم لا یَبعَثُ اللَّهُ مَن یَمُوتُ بَلی وَعداً عَلَیهِ حَقّاً وَ لکِنَّ أکثَرَ النَّاسِ لا یَعلَمُون)(12) را تلاوت کردم، امام (علیه السّلام) به من فرمودند
یَا أّبَا بَصیرٍ لَو قَد قَامَ قَائِمُنَا بَعَثَ اللَّهُ إِلَیهِ قَوماً مِن شِیعَتِنَا قِبَاعُ سُیُوفِهِم عَلَی عَوَاتِقِهم فَیَبلُغُ ذَلِکَ قَوماً مِن شِیعَتِنَا لَم یَمُوتُوا فَیَقُولُونَ بُعِثَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلاَنٌ مِن قُبُورِهِم وَ هُم مَعَ القَائِمِ فَیَبلُغُ ذَلِکَ قَوماً مِن عَدُوِّنَا فَیَقُولُونَ یَا مَعشَرَ الشِّیعَةِ مَا أکذَبَکُم هَذِهِ دَولَتُکُم وَ أنتُم تَقُولُونَ فِیَها الکَذِبَ لَا وَ اللَّهِ مَا عَاشَ هَؤُلَاءَ وَ لَا یَعِیشُونَ إِلَی یَومِ القِیَامَةِ قَالَ فَحَکَی اللَّهُ قَولَهُم فَقَالَ «وَ أقسَمُوا بِاللَّهِ جَهدَ أیمانِهِم لا یَبعَثُ اللَّهُ مَن یَمُوت»(13)
... ای ابا بصیر! وقتی قائم ما قیام کند، خداوند گروهی از شیعیان ما را زنده می کند؛ در حالی که شمشیرهای آن ها بر دوششان می باشد. خبر زنده شدن این مردگان به گروهی از شیعیان ما که نمرده اند می رسد، می گویند: فلانی و فلانی و فلانی از قبرهای شان برانگیخته شدند و همراه قائم هستند. پس این خبر به گوش دشمنان ما می رسد. آن ها می گویند: ای شیعیان! چه قدر دروغ می گویید! نه به خدا آن ها زنده نشده اند و هرگز تا قیامت نیز زنده نخواهند شد. امام فرمودند: خداوند سخن ایشان را نقل فرموده و می گوید:«و سوگند یاد کرده (گفتند) خداوند مردگان را زنده نخواهد کرد.
از این روایت دانسته می شود که رجعت کنندگان به همان شکلی که در دنیا شناخته می شدند باز می گردند؛ امّا چه قدر از عمر آن ها گذشته است، معلوم نیست.
ب. ظرف زمانی رجعت، در کلام بزرگان
به نظر می رسد علمای بزرگ شیعه از روایات فوق و دیگر روایات استفاده کرده و نظرات خود را ابراز کرده اند. مرحوم مفید (رحمه الله) رجعت را از علایمی می داند که هنگام ظهور تحقّق می یابد:
إنّ الله تعالی یردّ قوماً من الأموات إلی الدّنیا فی صورهم الّتی کانوا علیها، فیغزّ منهم فریقاً، و یذلّ فریقاً، و یدیل المحقّین من المبطلین، و ألمظلومین منهم من الظّالمین، و ذلک عند قیام مهدی آل محمّد (علیه السّلام)...(14)
خداوند گروهی از مردگان را به همان صورت هایی که در گذشته بودند، به دنیا باز می گرداند. پس گروهی را عزیز و دسته دیگر را ذلیل می کند و اهل حق را بر اهل باطل، غلبه و نصرت داده و مظلومان را بر ظالمان و ستمگران پیروزی می بخشد. این واقعه، هنگام ظهور مهدی آل محمد خواهد بود... .
سید مرتضی، علم الهدی (رحمه الله) می فرماید:
اعلم، أنّ الّذی تذهب الشّیعة الإمامیة إلیه أن الله تعالی یعید عند ظهور إمام الزّمان المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)...(15)؛
می بینیم سید مرتضی نیز عصر رجعت را همان زمان ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می داند.
مرحوم طبرسی می گوید:
أنّ الله تعالی سیعید عند قیام المهدی قوما ممّن تقدم موتهم من أولیائه و شیعته لیفوزوا بثواب نصرته و معونته و یبتهجوا بظهور دولته و یعید أیضا قوما من أعدائه لینتقم منهم و ینالوا بعض ما یستحقونه من العذاب فی القتل علی أیدی شیعته و الذّل و الخزی بما یشاهدون من علو کلمته(16)؛
خداوند در زمان قیام حضرت مهدی (علیه السّلام) گروهی از آن ها که مرده اند، زنده می کند. بعضی از رجعت کنندگان، از دوستان و شیعیان مهدی هستند که ثواب نصرت و کمک او نصیبشان می شود و به دولت مهدی شاد می شوند. بعضی دیگر، از دشمنانش هستند که برای گرفته شدن انتقام از ایشان بر می گردند، تا عذاب دنیا را بچشند و به دست شیعیان کشته شوند و از قدرت و شوکت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) احساس سرافکندگی و حقارت کنند.
مرحوم مظفّر می نویسد:
إنّ الذّی تذهب إلیه الإمامیة أخذا بما جاء عن آل البیت (علیه السّلام) إنّ الله تعالی یعید قوما من الأموات إلی الدّنیا فی صُورَهم الّتی کانوا علیها، فیعزّ فریقا و یذلّ فریقا آخر، و یدیل المحقّین من المبطلین، و المظلومین منهم من الظّالمین، و ذلک عند القیام مهدی آل محمّد و لا یرجع إلّا من عَلَت درجُته فی الإیمان، أو من بلغ الغایة من الفساد، ثم یصیرون بعد ذلک إلی الموت؛
همانا عقیده شیعه در رجعت، بر اساس پیروی از اهل بیت چنین آمده است که خداوند، عده ای از کسانی را که در گذشته از دنیا رفته اند، به همان اندام و صورت پیشین زنده کرده و به دنیا باز می گرداند و به برخی از آنان عزّت می دهد و بعضی از ذلیل و خوار خواهد کرد و حقوق حق پرستان را از باطل پرستان می گیرد و داد و ستم دیدگان را از ستمگران می ستاند و این رجعت، پس از قیام مهدی آل محمّد (علیه السّلام) به وجود می آید. کسانی به دنیا باز می گردند که از ایمان بالا برخوردار باشند، یا افرادی که در نهایت درجه فساد غوطه ور شده باشند و آن گاه دوباره می میرند.(17)
برخی مفسّران نوشته اند:
رجعت از عقاید معروف شیعه بوده و بعد از ظهور مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و در آستانه رستاخیز، گروهی از مؤمنان خالص و کفّار و طاغیان بسیار شرور به این جهان باز می گردند. گروه اوّل، مدارجی از کمال را طی می کنند و گروه دوّم، کیفرهای شدیدی می بینند.(18)
مرحوم شیخ طوسی می نویسد:
یرجعنا نبینا و ائمّتنا المعصومون فی زمان المهدی مع جماعة من الأمم السّابقة و الّلاحقة(19)؛
پیامبر و امامان معصوم (علیه السّلام) با گروهی از امّت گذشته و آینده، در زمان مهدی باز خواهند گشت.
ابوالحسن شریف صاحب تفسیر مرآة الأنوار، می فرماید:
بدانید که ثبوت رجعت به معنای خروج بعضی مردم از قبور خود به دنیا و زندگی مجدّد آنان بعد از ظهور امام زمان و رجعت پیامبر و ائمّه اطهار یا بعضی از آنان به ویژه امیرالمؤمنین و امام حسین و زمان امور را به دست گرفتن و دشمنان اسلام را به سزای اعمالشان رساندن، از مسائلی است که اصلاً جای شک و شبهه ای در آن نبوده است؛ بلکه از جمله ضروریات مذهب است.(20)
از مجموع نظرات دانشمندان دینی این مطلب به دست می آید که ظهور، ظرف زمانی رجعت خواهد بود.
- پی نوشت ها :
- 1.سوره اعراف: 187.
2.سوره قمر: 1.
3. تفسیر قمی، ج2، ص 391.
4.الارشاد، ج2، ص 386؛ دلائل الامامة، ص 247.
5.اثبات الهداة، ج3، ص 584، ح788؛ بحارالانوار، ج52، ص 390.
6.غیبة النعمانی، ص 239.
7.بحارالانوار، ج45،ص80؛ خرایج و جرائح، ج2، ص 848. همین حدیث در بحارالانوار، جلد، 53، ص 61 و الایقاظ، ص 352، ح95، آورده شده به نقل از خرائج؛ اما لفظ «و حیاة رسول الله» در این دو منبع آخر از قلم افتاده است. همچنین در خرائج، لفظ دانیال و یونس آمده است و در بحارالانوار، دانیال و یوشع.
8.الغیبة، شیخ طوسی، ص 266، ح228.
9.همان، پاورقی.
10.بحارالانوار، ج52، ص13.
11.تصحیح الاعتقادات الامامیه، ص 90؛ اثبات الهداة، ج3، ص 577، ح736.
12.سوره نحل: 38 (با تأکید، به خدا سوگند خوردند که خداوند کسی را که مرده زنده نمی کند؛ بلکه وعده خدا حق است؛ اما بیشتر مردم ایمان نمی آورند.)
13.کافی، ج8، ص 51.
14.أوائل المقالات، ص 77.
15.این تعریف در بخش اول (رجعت در اصطلاح) ذکر شده است.
16.مجمع البیان، ج7، ص367.
17.عقائد الامامیه، ص 294.
18.تفسیر نمونه، ج15، ص555.
19.جواهر الفقه، ص 250.
- 20.الشّیعة و الرّجعة، ج1، ص 277.
- منبع مقاله :
- محسنی دایکندی، محمدعظیم، (1389)، رجعت در عصر ظهور، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، مرکز تخصصی مهدویّت، چاپ اول
عضو شوید
عضویت سریع
آمار
وب سایت:
آمار مطالب
آمار بازدید
